Ongewenste gasten in Haags luchtruim
Duizenden illegale dronevluchten vinden er jaarlijks plaats boven de Hofstad. Dat blijkt uit een database die we in handen kregen via een woo-onderzoek. Maar de handhaving schiet ernstig tekort.
Opeen koude januarimiddag in 2024, rond 12.45 uur, verschijnt in debuurt van het Vredespaleis een kleine drone. Het toestel vertraagt enklimt daarna precies boven het gebouw naar grofweg honderd meterhoogte. Daar blijft het minutenlang hangen. Af en toe schuift het ineen patroon een paar meter naar links of rechts. Intussen wordtbeneden, in het Vredespaleis, gewerkt aan de genocidezaak dieZuid-Afrika tegen Israël heeft aangespannen.
Even na 13.00 uur daalt het toestel langzaam naar zo’n dertig meter hoogte, om vervolgensna een rondje over een paar omliggende ambassades te verdwijnen.Niemandweet dan nog dat er een dronevlucht heeft plaatsgevonden boven eenvan Nederlands diplomatiek gevoeligste plekken.
Pas een jaar laterwordt de vlucht opgemerkt, bij de analyse van data uit een pilot meteen detectiesysteem van de gemeente Den Haag en de politie EenheidDen Haag (zie kader). De vlucht had nooit mogen plaatsvinden, wanthet Vredespaleis ligt, net als het grootste deel van de stad, in eenno-flyzone – ook voor drones verboden gebied. De data bevestigenwat al langer werd vermoed: het wemelt in Den Haag van de illegaledronevluchten.
Steun ons!
Bomen op NDSM-Oost die ooit door de kunstenaars aldaar zijn geplant
Kwaadwillenden
Den Haag Centraal en Onderzoekscollectief Spit kregen via een beroep op de Wet open overheid (Woo) de hele database van het dronedetectiesysteem in handen. Die gegevens bieden een uniek inkijkje in wat er boven Den Haag rondvliegt aan onbemande luchtvaartuigen. Tussen september 2023 en september 2024 registreerden de radars meer dan 2000 verschillende drones, goed voor in totaal 11.622 vluchten. Dat zijn er gemiddeld 32 per dag.
‘Het overgrote deel van de vliegers heeft onschuldige plannen,’ schrijft de gemeente in het onderzoeksrapport. Bijvoorbeeld voor filmopnames en luchtfotografie. Maar drones kunnen ook worden ingezet voor illegale praktijken: ‘Denk aan het hacken van netwerken via drones, het vervoeren van drugspakketten en eventuele fysieke aanvallen,’ aldus het rapport. De afgelopen maanden kwamen drones veelvuldig in het nieuws omdat ze op verschillende plekken in Europa opdoken op gevoelige locaties als vliegvelden.
In september werden twee tieners opgepakt op verdenking van spionage voor Rusland. Via een Russisch Telegram-kanaal hadden ze de opdracht gekregen om met een apparaatje wifi-netwerken in Den Haag in kaart te brengen. Die informatie kan cruciaal zijn voor hackers. “Zo’n ‘wifi-sniffer’ kun je ook aan een drone hangen,” zegt Erik Stijnman, veiligheidsexpert bij Instituut Clingendael, een onafhankelijke denktank op het gebied van internationale betrekkingen. Over de vlucht boven het Vredespaleis in januari vorig jaar zegt hij dat onmogelijk is in te schatten of die vlucht met kwade intenties is uitgevoerd. “Misschien was het een journalist, die beelden maakte tijdens de rechtszaak.”
Het plantsoen voor het HEMA-gebouw
Het doel van de gemeentelijke pilot was in kaart te brengen hoe vaak drones boven Den Haag verschijnen en hoe dat zich verhoudt tot de bestaande regels. ‘We kunnen op basis van de huidige data niet constateren of een drone kwaadwillend gebruikt wordt of niet. De eerste belangrijke stap is om een goede informatiepositie te hebben en zicht te hebben op het luchtruim. Op basis van die data kunnen we ook inzicht krijgen in wat abnormaal is,’ laat een woordvoerder namens de pilot desgevraagd weten. Drones worden steeds vaker ingezet voor inspecties, door hulpdiensten of voor logistieke doeleinden. Dat levert knelpunten op in een stad waar een groot deel van het luchtruim gesloten is vanwege de aanwezigheid van internationale organisaties, ambassades, ministeries en paleizen. Vaak is onduidelijk welke instantie het droneverbod moet handhaven. Is dat de politie, de gemeente of defensie? En veel ‘verboden’ vluchten zijn onschuldig; niet alle dronebestuurders kennen de regels.
Volgens veiligheidsexpert Stijnman is het goed dat Den Haag deze proef heeft gedaan. “Het levert een beeld op van alle drones over een jaar. Zo’n overzicht was er nog niet. Blijkbaar vliegen er duizenden drones, en vonden we dat eerst wel prima, omdat we er geen last van dachten te hebben.” De oorlog in Oekraïne heeft dat veranderd, ziet hij. “Neem ‘Operation Spiderweb’, waarbij Oekraïne met meer dan honderd drones aanslagen pleegde in Rusland. Stel dat iemand hier een aanslag met een drone zou willen plegen, dan is dat redelijk makkelijk uit te voeren. Steeds meer drones kunnen een pakketje of explosief vervoeren. Dit zet ook Den Haag aan het denken.”
Risicovolle vluchten
Uit de analyse van de dataset blijkt dat mogelijk risicovolle dronevluchten zich niet beperken tot één soort locatie. Drones verschijnen boven ministeries, in diplomatieke wijken, rond internationale conferentielocaties en boven vitale infrastructuur. Zo stijgt eind mei 2024 een kleine drone op vanaf het dak van een parkeergarage aan de Elandstraat. Op een hoogte van ongeveer 100 meter vliegt het toestel eerst over de tuinen van paleis Noordeinde en vervolgens over het stadhuis en het Binnenhof. Hier maakt de drone een bocht richting het streng beveiligde ministerie van Defensie om daarna terug te vliegen naar het parkeerdek waar het was opgestegen. In een vlucht van 8 minuten en 32 seconden legt het toestel bijna vijf kilometer af over een aantal streng beveiligde locaties.
Ruim een maand eerder vindt een andere opmerkelijke vlucht plaats, in de Haagse ambassadewijk. Een kleine drone stijgt op van een flat aan de Zeestraat, blijft even hangen en klimt vervolgens snel naar meer dan 100 meter hoogte. Daarna zet het toestel koers richting het westen. In een strakke lijn vliegt het over de groene gordel van de wijk Zorgvliet, waar internationale instellingen en diplomatieke residenties verscholen liggen tussen bomen en achter hekken. De vluchtgegevens laten zien dat het toestel over de residenties van de Tsjechische en de Briste ambassadeur vliegt, en daarna langs de ambassades van Saoedi-Arabië en Canada. Even later nadert de drone het Russische consulaat. Op dat moment vliegt het toestel op circa 113 meter hoogte, hoog genoeg om het volledige perceel en omliggende gebouwen in beeld te brengen. Enkele seconden beweegt de drone over het consulaire terrein om daarna in een rechte lijn terug te keren naar het vertrekpunt.
“Dit soort vluchten is problematisch vanwege het Verdrag van Wenen,” legt Stijnman uit. “Ambassades zijn volgens dit verdrag onschendbaar. Nederland is als gastland verplicht om ze te beschermen tegen elke vorm van indringing, schade of verstoring. Maar ook hiervoor geldt dat niet duidelijk is afgesproken welke instantie op spionage door drones zou moeten handhaven.”
Een andere kwetsbare plek is het World Forum, waar in juni dit jaar de NAVO-top plaatsvond. Hier werden tussen september 2023 en september 2024 tientallen dronevluchten geregistreerd, waarvan een aantal in strakke rasterpatronen, alsof het gebied systematisch werd vastgelegd. Er werd niet alleen boven de evenementenlocatie zelf gevlogen, maar ook boven de naastgelegen instellingen Europol en OPCW (Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens), het Catshuis en enkele ambassades, waaronder die van Israël. “Aan zulke rasterpatronen kun je zien dat het om professioneel dronegebruik gaat,” duidt Stijnman.
“De locatie is gevoelig. Een ander criterium om potentiële risicovluchten eruit te filteren, is de datum: vond er bijvoorbeeld een rechtszaak of een evenement plaats op die dag bij World Forum? Zo kunnen autoriteiten een inschatting maken van de dreiging.” Sommige vluchten lijken risicovol, maar zijn onschuldig. Zo is één van de vlucht met strakke rasterpatronen ‘een bekende en ingeplande verkenningsvlucht van de politie’, bevestigt de pilot. Maar er zijn boven het World Forum ook andere vluchten gemaakt, met ander type drones die dit soort patronen hebben gevlogen. Onduidelijk is wie daar nog meer heeft gevlogen.
Voor enkele andere opmerkelijke patronen in de data zijn wel logische verklaringen. Zo brengt een drone die eindeloos heen en weer vliegt boven het spoor de perronkappen van station Den Haag Centraal in, blijkt uit navraag bij ProRail. En een drone die vanaf het strand bij Duindorp kilometers de Noordzee op vliegt, lijkt te horen bij een bedrijf dat metingen verricht langs de kust.
Bestuurlijke impasse
De voorbeelden uit de dataset roepen de vraag op wie er verantwoordelijk is op het moment dat een onbekende drone in verboden gebied verschijnt? De gemeente Den Haag beheert de openbare orde, maar heeft geen bevoegdheid om het luchtruim te reguleren of drones tegen te houden. De politie kan ingrijpen bij strafbare feiten of acute dreiging, maar kan zonder de locatie van de bestuurder te kennen niet snel iets doen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken bewaakt diplomatieke posten, zoals de ambassades, maar heeft geen operationele rol in het luchtruim. En defensie moet het luchtruim tegen vijandige drones verdedigen, maar mag alleen ingrijpen bij situaties die expliciet als nationaal of militair relevant worden aangemerkt. De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) houdt toezicht op de luchtvaart. Dit is ook de instantie waar drone-eigenaren die in een no-flyzone willen vliegen een ontheffing kunnen aanvragen. Maar een snel op te vragen overzicht van ontheffingen ontbreekt. Actief controleren of er ergens een onbekende drone vliegt, behoort ook niet tot het takenpakket van de inspecteurs, aldus de ILT.
Tekenend voor het gebrek aan coördinatie was de organisatie van de NAVO-top, afgelopen zomer. Rond dit evenement werd het droneverkeer gemonitord, maar de organisatie was niet op de hoogte van de proef van de gemeente, laat ze desgevraagd weten. “Het was voor de organisatie van de NAVO-top heel handig geweest om de gegevens van die Haagse proef alvast te hebben,” zegt Stijnman. “Het laat zien dat er meer regie nodig is.”
Microfoons
Tijdens de NAVO-top zijn 29 dronevliegers beboet met bedragen tussen de 350 en 1350 euro, onder andere vanwege het vliegen in verboden gebied. Of er ook dronebestuurders zijn beboet die tijdens de pilot in Den Haag werden betrapt op vliegen in no-fly zones, is niet bekend. Zowel de politie als het Openbaar Ministerie laten weten geen andere cijfers te hebben over het aantal bekeurde of vervolgde dronebestuurders.
“We kunnen constateren dat niemand er vat op heeft,” zegt veiligheidsexpert Stijnman. “Een 100 procent veilige samenleving bestaat niet. Maar hoeveel risico accepteren we? Je kunt ook niet iedere drone zomaar uit de lucht schieten. Dat leidt tot ongelukken op de grond. Betere detectie, bijvoorbeeld met een netwerk van microfoons is mogelijk, maar daar zitten weer privacybezwaren aan. En wie beslist of we optreden bij de dreiging van drones of niet? Daar moet een eerlijk gesprek over komen.”
‘We willen naar een situatie waarin nuttige dronevluchten de ruimte krijgen, op een veilige en gecontroleerde manier. Met de Rijksoverheid voeren we gesprekken hoe we beter om kunnen gaan met no-flyzones. De data laten zien dat de no-flyzones op dit moment nog niet het gewenste effect hebben,’ laat een woordvoerder namens de pilot weten.
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door Stichting Luis in de Pels.
Den Haag Centraal en Onderzoekscollectief Spit blijven de ontwikkelingen volgen. Helpen met zoeken naar verdachte drones? Tipszijn welkom via redactie@denhaagcentraal.net en info@onderzoekscollectiefspit.nl. Bekijk de hele database hieronder:
Steun ons!
Onderzoeksjournalistiek vervult een essentiële waakhondfunctie in een democratische rechtsstaat. Maar ons werk is tijdrovend en kostbaar. De tarieven die mediabedrijven betalen, dekken slechts een klein deel van ons spitwerk. Jouw steun is daarom onmisbaar. Help ons spitten en doneer nu een (klein) bedrag!