Tijdens een plenaire vergadering van de Eerste Kamer op 1 maart 2016 wreef GroenLinks-senator Frits Lintmeijer de toenmalige staatssecretaris voor Media Sander Dekker (VVD) ‘een echt structureel probleem’ onder de neus: de vele politieke benoemingen in bestuur en toezicht van het Nederlandse publieke omroepbestel (NPO), waar mensen met ruime ervaring in de media toch meer voor de hand hadden gelegen.

Lintmeijer ging terug tot 1994, toen de minister van – toen nog – Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur PvdA-coryfee André van der Louw benoemde tot voorzitter van de NOS, ‘in een periode dat het ministerie van OCW louter uit PvdA-bewindslieden bestond’. Van der Louw werd benoemd door zijn partijgenoot Hedy d’Ancona.

Daarna ging het van kwaad tot erger. November 1997: D66-staatssecretaris Aad Nuis benoemde zijn partijgenoot Gerrit-Jan Wolffensperger tot Van der Louws opvolger. Wolffensperger werd in 2003 opgevolgd door de CDA’er Harm Bruins Slot, benoemd door CDA-minister Maria van der Hoeven.

Bruins Slot werd voorzitter van het college van bestuur van de NPO, de nieuwe koepel die het bestel moest gaan aansturen. De benoeming in 2008 van Bruins Slots opvolger, EO-man Henk Hagoort door PvdA-minister Ronald Plasterk, vormde de enige ‘gelukkige uitzondering in het rijtje’, aldus Lintmeijer. De regel werd bevestigd toen Sander Dekker in 2015 zijn partijgenoot Bruno Bruins op het NPO-pluche hees als voorzitter van de raad van toezicht – overigens onder luide protesten.

[.c-highlighted]‘Prominente gast’[.c-highlight-yellow][.c-highlight-yellow][.c-highlighted]

NOS en NPO stonden niet op zichzelf. Lintmeijer had zijn rijtje verder kunnen aanvullen met (voormalige) politici in de top van de taakomroepen NOS en NTR en van de ledenomroepen. VVD’er Ed Nijpels en D66’er Boele Staal waren toezichthouder bij de TROS. VVD’er Frits Huffnagel is nog altijd toezichthouder bij AVROTROS. CDA’er Kathleen Ferrier was toezichthouder bij de NCRV. D66’er Abdeluheb Choho is nu toezichthouder bij KRO-NCRV. GroenLinkser Arjan el Fassed is toezichthouder bij BNNVARA. VVD’er en huidige staatssecretaris Eric van der Burg was toezichthouder bij de NTR. De voormalige PvdA-politicus Rob van Gijzel is toezichthouder bij de NOS. (Oud)-politici grossieren in toezichthoudende baantjes in het publieke omroepbestel.

WNL geeft graag en vaak kritiekloze zendtijd aan prominente VVD’ers.

De kroon spant ‘de omroep van Wij Nederland’, die zich eerder profileerde als het kanaal van ‘vrolijk rechts’. Met 62.000 leden is WNL een van de kleinste ledenomroepen, maar ook een van de machtigste in het bestel. WNL is penvoerder van de dagelijkse talkshow Op1, het vlaggenschip van de NPO. De omroep geeft graag en vaak kritiekloze zendtijd aan prominente VVD’ers. Een regelmatige ‘prominente’ gast in de WNL-praatprogramma’s is de voormalige VVD-burgemeester en oud-partijvoorzitter Bas Eenhoorn. Nooit wordt daarbij vermeld dat Eenhoorn tevens voorzitter is van de raad van toezicht van WNL.

In stilte verwelkomde deze raad in november vorig jaar een nieuw lid: Loek Hermans. Nog een VVD-coryfee, en een van de meest omstreden toezichthouders van het land. Hermans was president-commissaris van Meavita toen deze thuiszorgorganisatie in 2009 failliet ging, met als gevolg ernstige schade voor de twintigduizend werknemers en honderdduizend klanten. Wanbeleid, oordeelde de Ondernemingskamer in 2015, waarop Hermans de VVD-fractie in de Eerste Kamer verliet.

Twee jaar later onthulde Follow the Money dat Hermans nog een blunder op zijn naam had staan. Als commissaris van de Facultatieve faciliteerde hij de overname van deze uitvaartorganisatie voor een fractie van de werkelijke waarde door zijn partijgenoot Henry Keizer, destijds voorzitter van de VVD. Toch mag ook Hermans, tegenwoordig lobbyist bij adviesbureau Hague Corporate Affairs, regelmatig aanschuiven bij de talkshows van WNL. En is hij tegenwoordig ook toezichthouder van de omroep.

[.c-highlighted]Voormalig topambtenaar[.c-highlight-yellow][.c-highlight-yellow][.c-highlighted]

Terug naar Frits Lintmeijer, in dat Eerste Kamer-debat in 2016. Kennelijk vond Sander Dekker dat de GroenLinks-senator een punt had, want staande de vergadering kwam hij met een remedie. Niet voor de leden- en taakomroepen, want die kiezen hun bestuurders en toezichthouders zelf. Wel voor de raad van toezicht van de NPO. ‘Mijn voorstel [is] dat het wervings- en selectieproces volledig buiten de minister wordt gelegd.’ Een ‘onafhankelijke benoemingsadviescommissie’ moest voortaan kandidaten voordragen voor de raad van toezicht.

Dekkers nieuwe benoemingsprocedure werd opgenomen in de Mediawet. Een jaar later kreeg de raad van toezicht van de NPO een nieuwe voorzitter: Tjibbe Joustra, geen mediaman, maar een voormalige topambtenaar met een lange staat van dienst, onder meer bij het ministerie van Landbouw en als Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. Een actief lid van de VVD bovendien.

Een nieuwe procedure, officieel bedoeld om een einde te maken aan de politieke benoemingen bij de NPO, leidde bij de eerste de beste gelegenheid tot een politieke benoeming. Hoe kon dat gebeuren?

Onderzoekscollectief Spit zocht dat uit voor Vrij Nederland, en stuitte al spoedig op minstens één verklaring. De nieuwe benoemingscommissie die ‘onafhankelijk’ de raad van toezicht moet samenstellen, wordt ingesteld door diezelfde raad van toezicht. Zo staat het echt in artikel 2.5.4 van de Mediawet: ‘Voor de selectie van kandidaten stelt de raad van toezicht een onafhankelijke benoemingsadviescommissie in.’

De raad van toezicht stelt ook zelf de profielschetsen op voor nieuwe kandidaat-toezichthouders, waar de raad van bestuur en ondernemingsraad van de NPO en het College van Omroepen hun ‘zienswijzen’ op mogen geven – dat dan weer wel. Maar de benoemingsadviescommissie is vervolgens gebonden aan die profielschetsen bij haar selectie van kandidaten. Ook de keuze voor het ‘wervings- en selectiebureau’ dat de gehele procedure moet begeleiden, legt de Mediawet bij de raad van toezicht.

[.c-highlighted]Intieme relatie[.c-highlight-yellow][.c-highlight-yellow][.c-highlighted]

Joustra’s eerste termijn als voorzitter van de raad van toezicht verliep bepaald niet smetteloos. Van zijn voorganger Bruno Bruins, de VVD’er die nog volgens de oude procedure door partijgenoot Dekker was benoemd, erfde hij de benoeming van Shula Rijxman tot voorzitter van de raad van bestuur van de NPO. Op het oog was Rijxman een mediavrouw: zij had jaren gewerkt voor IDTV, een prominente onafhankelijke ‘buitenproducent’, onder meer van iconische tv-programma’s voor de NPO zoals Pleidooi en Oud Geld. Maar zij was daar beland toen IDTV haar communicatiebureau overnam. Bij IDTV werd Rijxman ‘manager Events & Promotions’. Ze eindigde weliswaar als ceo van IDTV, maar had nooit gewerkt voor de tv-productietak van dat bedrijf.

Bij de NPO bestuurde en bevorderde Rijxman vooral haar eigen netwerk; het omroepbestel kwam op de tweede plaats. Zo ging zij op vakantie met haar staatssecretaris Media, Sander Dekker, en onderhield zij een intieme relatie met Marjan Hammersma, Dekkers hoogste ambtenaar bij OCW. Ook verzweeg ze dat ze tevens directeur en eigenaar was van het communicatiebureau Efficace, dat onder meer hypotheken verstrekte waarmee zij in 2002 een woning in Blaricum had kunnen kopen. Zij liet na deze nevenfunctie te vermelden, in strijd met de NPO-gedragscode.

Deze affaires kwamen pas uit nadat Rijxman in 2021 de NPO had verlaten en dankzij grondig onderzoek van HP/De Tijd. Maar zij was al minstens sinds 2020 een bron van groeiende onvrede binnen de NPO en daarbuiten.

De selectie bij de NPO leek vooral ingegeven door persoonlijke voor- en afkeuren van directeur Video Frans Klein, de facto de machtigste man binnen de omroep.

Programmamakers klaagden steeds harder over het gebrek aan transparantie over waarom de NPO hun voorstellen afwees of juist omarmde. De selectie leek vooral ingegeven door persoonlijke voor- en afkeuren van directeur Video Frans Klein, de facto de machtigste man binnen de NPO, onvoorwaardelijk gesteund door Rijxman.

Belangrijker nog was haar gebrek aan strategische kwaliteiten. De Algemene Rekenkamer publiceerde in 2019 een zeer kritisch rapport over de wijze waarop de NPO de jaarlijkse 850 miljoen euro aan belastinggeld voor de publieke omroep besteedde. En de Raad voor Cultuur adviseerde minister van Media Arie Slob in 2021 dringend om van de NPO ‘een nadere uitwerking’ te eisen van het NPO-plan voor vernieuwing van de uitzendconcessie voor de periode 2022-2026. ‘Het advies over het concessiebeleidsplan is kritisch omdat de raad het plan te globaal vindt en een vertaling mist van de belangrijke maatschappelijke functies van de publieke omroep in concrete doelen en strategieën. Dit geldt met name bij de uitwerking van een eigen digitale online aanpak en bij thema’s als diversiteit en inclusiviteit, de ontwikkeling van het genrebeleid en het (blijven) binden van jongere kijkers en luisteraars.’

[.c-highlighted]Vertrekbonus[.c-highlight-yellow][.c-highlight-yellow][.c-highlighted]

Kennelijk drong deze kritiek ook door tot de raad van toezicht, want volgens Follow the Money kwamen Tjibbe Joustra en Shula Rijxman in het voorjaar van 2021 overeen dat zij in september van dat jaar zou aftreden, vier maanden voor het einde van haar termijn. Joustra zou zich steeds vaker hebben gestoord aan haar ‘onprofessionele’ gedrag. Als compensatie mocht Rijxman voor de NPO na haar vertrek een ‘pan-Europees diversiteitsproject’ opzetten, naar verluidt met een budget van een half miljoen euro.

Joustra had via een headhuntersbureau al een opvolger op het oog: de voormalige Zuidas-advocaat Frederieke Leeflang, die hij kende uit het Algemeen Bestuurscollege van de Koninklijke Bibliotheek, en vermoedelijk ook uit de VVD, waar Leeflang een tijdje actief lid was. Leeflang bedankte aanvankelijk voor de eer, waardoor Rijxman alsnog haar volledige termijn mocht afmaken, tot en met 31 december 2021.

Het NPO-jaarverslag over 2021 noemt haar vertrek ‘vrijwillig’, en rept over ‘een exit-gesprek’ dat Joustra met haar had, zonder te vermelden wat daar werd besproken. Ondanks haar ‘vrijwillige’ aftreden kreeg Rijxman een vertrekbonus van 75.000 euro. Ook de NPO-projectopdracht aan Rijxman bleef in stand, zo onthulde onderzoeksjournalist Ton F. van Dijk, al was de omschrijving later kennelijk veranderd van ‘pan-Europees diversiteitsproject’ in ‘racisme en discriminatie’.

Uitvoerder van dit project voor de NPO was Rijxmans BV Efficace, dezelfde die zij in strijd met de gedragscode buiten beeld hield toen zij NPO-bestuurder was. Naar verluidt heeft ze het project nooit afgemaakt: in juni 2022 werd ze wethouder in Amsterdam voor D66, ondanks haar eerdere herhaaldelijke ontkenningen dat ze in die partij actief was of via D66 een politieke loopbaan zou ambiëren.

[.c-highlighted]Schrikbewind[.c-highlight-yellow][.c-highlight-yellow][.c-highlighted]

In september 2022 hapte Frederieke Leeflang alsnog toe: ze werd de nieuwe bestuursvoorzitter van de NPO. Twee maanden later beging ze een kolossale faux pas. Op vrijdag 18 november 2022 onthulde de Volkskrant dat wijlen het immens populaire praatprogramma De Wereld Draait Door jarenlang een ‘burn-outfabriek’ was geweest. Presentator Matthijs van Nieuwkerk voerde een schrikbewind. Hij schoffeerde en kleineerde zijn redacteuren, veelal jonge freelancers, waar iedereen bij was, met een hoog verloop als gevolg. De ‘Mao van het Media Park’. Frans Klein kende het probleem, maar greep niet in – noch als directeur Media bij BNNVARA, waar Van Nieuwkerk onder contract stond, noch als directeur Video van de NPO.

Het leek zonneklaar dat er een onafhankelijk onderzoek moest komen naar dit schandaal. BNNVARA-directeur Suzanne Kunzeler bepleitte dat ook, een dag later op televisie, en trok het boetekleed aan namens haar omroep. Maar Frederieke Leeflang viel haar nog diezelfde avond af. Het ging er niet om de schuldigen voor dit verleden te zoeken, zei ze in Nieuwsuur, maar om dit soort wantoestanden in de toekomst te voorkomen.

Leeflang trok de regie van naar zich toe. Dat had zij nooit mogen doen.

Pas een week later kon de Volkskrant onthullen waarom zij dit zo had gezegd. Vlak voor de publicatie over de ‘burn-outfabriek’, waarin Van Nieuwkerk voorinzage had gehad, zocht Leeflang de gekwelde presentator op in zijn kleedkamer, in het bijzijn van Frans Klein, om hem te ‘adviseren’ hoe daarop te reageren. Zij had daar niets te zoeken: Van Nieuwkerk had nooit onder contract gestaan bij de NPO. Met haar bezoek schoffeerde zij ook BNNVARA: Kunzeler had toen al dagenlang vergeefs contact gezocht met haar sterpresentator. Leeflang en Klein hadden haar ook niet geïnformeerd over hun bezoek aan Van Nieuwkerk.

Het onafhankelijke onderzoek naar de ‘burn-outfabriek’ dat Kunzeler voorstond, is er nooit gekomen. In plaats daarvan kreeg oud-staatssecretaris Martin van Rijn (PvdA) de leiding over een algemeen onderzoek naar ‘gedrag’ bij de publieke omroep. Leeflang trok de regie naar zich toe. Dat had zij nooit mogen doen. De NPO was immers partij, omdat de directeur Video Frans Klein in zijn vorige functie Van Nieuwkerk jarenlang de hand boven het hoofd had gehouden. Klein moest ‘tijdelijk’ terugtreden door de affaire. Leeflang mocht aanblijven. Met kennelijk goedvinden van Tjibbe Joustra.

[.c-highlighted]Allang vergeten[.c-highlight-yellow][.c-highlight-yellow][.c-highlighted]

Al met al staat de voorzitter van de raad van toezicht van de NPO er gekleurd op. Toch is hij onlangs geruisloos herbenoemd. Al op 5 april, zo blijkt uit de antwoorden van de NPO op vragen van Vrij Nederland, ofschoon zijn termijn pas afliep op 1 juni. ‘De Raad van Toezicht geeft een zwaarwegend advies aan de minister voor de voordracht tot (her)benoeming, zoals staat beschreven in het eerste lid van artikel 2.5 Mediawet’, aldus de NPO. ‘Bij een herbenoeming van RvT-leden is geen betrokkenheid van een benoemingscommissie vereist omdat er geen selectie hoeft plaats te vinden.’ Wie dan wel Joustra’s functioneren heeft geëvalueerd in zijn eerste termijn, en hoe, blijft duister.

Een ‘benoemingsadviescommissie’ was wel vereist voor Joustra’s eerste benoeming, in juni 2018. ‘De RvT heeft de voorzitter uitgekozen: mevrouw Inge Brakman,’ aldus een NPO-woordvoerder. Brakman, beroepsbestuurder en -toezichthouder bij onder meer DSM, Wereld Natuur Fonds, ASN Bank, ABN AMRO en Stichting de Volkskrant, koos vervolgens zelf de twee andere leden voor haar benoemingscommissie: emeritus hoogleraar Frank van Vree, en Frederieke Leeflang. Dit staat ook vermeld in het NPO-jaarverslag over 2018 – op pagina 36, om precies te zijn. Maar dat was iedereen allang vergeten, toen zij vier jaar later bestuursvoorzitter werd.

Met andere woorden: Frederieke Leeflang hielp eerst Tjibbe Joustra in het zadel als voorzitter van de raad van toezicht van de NPO, waarop Joustra haar vijf jaar later beloonde met het voorzitterschap van de raad van bestuur van diezelfde NPO. De vraag is hoe hij geloofwaardig toezicht kan houden op een bestuurder aan wie hij zo schatplichtig is. Joustra, de witte man van inmiddels 72 jaar oud, die Shula Rijxman trakteerde op een lucratief ‘pan-Europees diversiteitsproject’, weigert te antwoorden op de vragen die Vrij Nederland hem voor dit artikel voorlegde. ‘Hij geeft aan zijn medewerking hieraan niet te willen verlenen,’ meldt de NPO namens hem.

Dit onderzoek is mede mogelijk gemaakt door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en verscheen eerder bij Vrij Nederland.

[.c-highlighted]Vind je dit een goed onderzoek?[.c-highlight-yellow][.c-highlight-yellow][.c-highlighted]

Steun ons dan!

Wij werken effectief; er is geen directie of duur kantoorpand. Ondanks dat blijft onderzoeksjournalistiek kostbaar. Research kan maanden in beslag nemen en dan nog is het eindresultaat onzeker. Wij kunnen jouw financiële bijdrage (klein of groot) dus goed gebruiken.

Doneer via deze link