Fiasco

In het zaaltje zit ook een groot voorstander van windenergie: duurzaam ondernemer Arjen Schamhart. Hij wordt later medeoprichter van de cooperatie Vrijstad Energie, die een windpark wil ontwikkelen waarvan Culemborgers zélf mede-eigenaar zijn. ,,De avond liep uit op een fiasco”, blikt Schamhart terug. ,,Het was slecht georganiseerd. De wethouder was voorzitter én voornaamste spreker. Er waren alleen maar nimby’s. Er ontstond zo’n azc-weg-ermee-sfeertje.”
De gesprekken in 2016 moeten leiden tot een ‘windvisie’: een document waarin de voorwaarden staan waaronder de gemeente wil meewerken aan een windpark. De man die dat stuk moet opstellen is Jan de Rooij, de enige ambtenaar in het Culemborgse stadskantoor die zich bezighoudt met de klimaatambities van de stad. Voor hulp en advies klopt hij aan bij duurzaam ondernemer Schamhart. Er ontstaat, onder verantwoordelijkheid van wethouder Reus, een jaren durende, innige samenwerking tussen de twee, blijkt uit correspondentie die onderzoeksjournalisten van Spit inzagen via een wob-verzoek. De Rooij stuurt geregeld vertrouwelijke stukken naar Schamhart voor advies. Schamhart krijgt op zijn beurt op het gemeentehuis toegang tot systemen om grondeigenaren op te zoeken en maillijsten samen te stellen.
‍
Zodra bekend wordt dat Culemborg aan een windvisie werkt, springt ook Hylke Jelsma van de Heerenveense windparkontwikkelaar De Wolff in de auto. Een blik op de kaart leert dat er maar weinig plekken binnen de gemeentegrenzen zijn waar windturbines kunnen staan. Bliksemsnel krijgen de eigenaren van die percelen een contract onder hun neus geschoven. De inhoud is niet openbaar, maar volgens Martin van Weelden van actiegroep Tegenwind gaat het om bedragen van meer dan tienduizend euro voor grondeigenaren die een windmolen op hun land krijgen.
‍
Eind 2017 neemt Eneco de windparken van De Wolff over, inclusief de Culemborgse contracten. De Rotterdamse energiegigant wil wel samenwerken met coöperatie Vrijstad, die op haar beurt niet zonder Eneco kan vanwege de grondcontracten. Daarover ontstaat gedoe. Grondbezitters in het buitengebied zonder contract zijn boos. Zij krijgen straks wél uitzicht op enorme windturbines, maar geen lucratieve vergoeding. Schamhart oppert het plan ‘Samen Winnen, Samen Delen’. Daarin worden de opbrengsten van het windpark eerlijk verdeeld over alle grondeigenaren rondom de windturbines én onder inwoners van Culemborg.Volledig draagvlak is een illusie. Wel kunnen we omwonenden laten meebewegen en ervoor zorgen dat ze de gekozen oplossing accepteren
‍
Ondertussen verharden de verhoudingen in het buitengebied. Niet alleen tussen grondeigenaren, maar ook tussen inwoners onderling. Daarom gaat een aantal sleutelfiguren met elkaar aan tafel,  in een poging draagvlak te creëren. Schamhart staat er namens coöperatie Vrijstad anders in: ,,Volledig draagvlak is een illusie. Wel kunnen we omwonenden laten meebewegen en ervoor zorgen dat ze de gekozen oplossing accepteren.” ‘Draagvlak is uit; leve acceptatie!’, mailt hij naar De Rooij.
‍
Het duurt nog tot september 2019 voordat de omwonenden eindelijk aan tafel zitten. Schamhart zit er namens de coöperatie en De Rooij schuift namens de gemeente aan als toehoorder. Het bedrijfsleven en een natuurclub zijn er, en een flink aantal mensen dat elkaar kent uit het duurzame wereldje. Zo is voorzitter oud-gedeputeerde Jan Jacob van Dijk ook bestuurder van burgerwindcoöperatie in de Betuwe, werkt de vertegenwoordiger van de Culemborgse ‘ecowijk’ met Schamhart samen in een andere coöperatie en zitten er drie mensen van Vrijstad en twee van Eneco aan tafel.
‍
De omwonenden voelen zich onder druk gezet door zo veel voorstanders. Zij worden weliswaar bijgestaan door de NLVOW, maar merken al snel dat deze Verenging van Omwonenden van Windturbines nauw samenwerkt met de windindustrie. Martin van Weelden van actiegroep Tegenwind herinnert zich: ,,Wij zaten met zijn vieren tegenover veertien mensen die ons wel even gingen vertellen hoe het wettelijk in elkaar zit. Je staat machteloos.” Volgens wethouder Reus waren de zogeheten Gebiedstafels met de juiste intenties gestart. ,,Omwonenden wilden liever niets, initiatiefnemers en grondeigenaren wilden het maximale. Dus we wilden kijken of we eruit konden komen.”
‍
Op 17 juni 2020 komt de Gebiedstafel voor de tiende en laatste keer bij elkaar. Van tevoren is het doel helder. Er moet consensus komen: iedereen moet het met elkaar eens zijn. Er ligt een aantal scenario’s op tafel: vier, vijf of zes turbines met een tiphoogte van 270 meter, bijna zo hoog als de Eiffeltoren. Voor de grondeigenaren is een scenario van minder dan zes grote turbines niet bespreekbaar, zij kunnen door het ‘samen delen’-concept van Vrijstad al minder inkomsten tegemoet zien dan hun eerder was beloofd. De initiatiefnemers van de coöperatie en Eneco kiezen voor vijf of zes windturbines.

Dan is werkgroep Tegenwind aan de beurt. Zij zijn niet tegen windmolens en erkennen het klimaatprobleem, maar maken zich ook zorgen over de gezondheidsrisico’s van zes heel hoge molens. ,,Dus hebben we gewoon uitgerekend hoeveel turbines er nodig waren om aan de duurzame stroomvraag van de gemeente Culemborg te voldoen”, zegt Martin van Weelden van Tegenwind. ,,Dan zouden drie windturbines genoeg zijn. Misschien vier, maar dan wel lagere. Dat hebben wij op tafel gelegd.”
‍
Op dat moment barst de bom. Arjen Schamhart van de coöperatie reageert woedend. Een van de grondeigenaren claimt dat hij een contract heeft met Eneco en Vrijstad voor het meeste optimale windpark, wat volgens hem zo veel mogelijk windturbines inhoudt. De gemoederen lopen hoog op en de avond escaleert volledig. Bij de actiegroep Tegenwind knapt er iets: ,,We konden wel janken, je voelt je bedonderd.”
‍
Schamhart zegt achteraf: ,,Wij hebben heel bewust ‘optimaal’ in de contracten met de grondeigenaren gezet. Ons doel was namelijk om al polderend tot een plan te komen dat voor iedereen acceptabel was. Maar die grondeigenaren hebben blijkbaar gedacht: optimaal = het maximaal aantal windturbines.”
‍
De escalatie aan de Gebiedstafel lijkt het einde voor het windpark. Maar Eneco en de coöperatie zetten hun plan B in gang. Ze vragen een vergunning aan voor het maximale scenario van zes turbines van 270 meter hoog. Waarom dat per se nodig is voor een rendabel park, is de gemeente onduidelijk. Pas eind maart 2021 geeft Eneco de gemeente inzage in de business case. Die zes hoge molens moeten er komen vanwege dalende subsidies en het vasthouden van vergoedingen van de grondeigenaren. Vijf turbines van 250 meter zijn ook mogelijk, maar alleen als de gemeente opdraait voor de misgelopen inkomsten van 1,27 miljoen euro, door geen leges in rekening te brengen.
‍
De gemeenteraad buigt zich enkele weken later, in april 2021, over de plannen. Ambtenaar De Rooij appt naar Schamhart: ‘Misschien eindigt straks ons gezamenlijke project. Verschrikkelijk jammer als dat zo is.’ Hun voorgevoel klopt.
‍
De weerstand tegen het windpark is overweldigend voor veel fracties. De raad neemt unaniem een motie aan dat een toekomstig windpark niet méér groene stroom mag opwekken dan de gemeente nodig heeft voor de eigen duurzame doelen, met zo min mogelijk windturbines. Het plan van Vrijstad en Eneco wekt bijna twee keer zo veel groene stroom op. Met deze motie komt er direct een einde aan de windparkplannen van Eneco en Vrijstad.
‍
Een overwinning voor het antiwindprotest in de slag om de molens in Culemborg. Maar een nederlaag in de strijd tegen de klimaatverandering, zegt wethouder Reus. ,,Elke vorm van duurzame energie veroorzaakt lokaal hinder. Het probleem voor bestuurders en volksvertegenwoordigers is dat de stem van mensen die last krijgen van klimaatverandering nog ver weg klinkt. De mensen die in het hier en nu hinder ondervinden, kunnen hun stem wél luid laten horen. Naar hen wordt geluisterd. Zo komen oplossingen voor het klimaatprobleem nooit van de grond.”
‍
Toch hebben Culemborg en Vrijstad die weerstand deels aan zichzelf te danken, zeggen twee experts die we de casus voorlegden (zie kader). De wel erg nauwe samenwerking gaf omwonenden het gevoel dat de gemeente – die álle belangen moet afwegen – vooral aan tafel zat als windparkpromotor en niet luisterde naar hun zorgen over gezondheidsrisico’s. Dat grondbezitters goed zouden verdienen dankzij contracten die al beklonken waren voordat inspraak op gang kwam, hielp ook niet mee. Die harde financiële afspraken maakten een kleiner windpark waar omwonenden wél mee konden leven al bij voorbaat onmogelijk. Voor omwonenden restte participatie voor spek en bonen.
‍
,,We zijn begonnen met een duurzaamheidsagenda, er zijn kaders, we hebben alles volgens de wet goed gedaan. En dan gaat het ineens niet, ik baal daar ontzettend van”, blikt initiatiefnemer Schamhart terug. Wethouder Reus heeft er lessen uitgetrokken: Het was een botsing van verschillende werelden. Tussen duurzame idealen en samen delen enerzijds, en financiële belangen anderzijds. ,,Eneco is gewend grote contracten te sluiten met grondeigenaren en een windpark neer te zetten. Wij hebben uiteindelijk de conclusie getrokken dat we terug moesten naar de menselijke maat.”
‍
Voor Eneco en Vrijstad is het boek nog niet gesloten. Ze bekijken wat de mogelijkheden voor een nieuw plan zijn. Wethouder Reus hoopt dat er toch iets van de grond komt, binnen de nieuwe kaders. Ambtenaar De Rooij is sceptisch: ,,De initiatiefnemers hebben gezegd dat een windpark met minder dan vijf windturbines niet rendabel is. Als ze nu terugkomen met zo’n voorstel, hebben ze wel wat uit te leggen.”