Vissen voor Poetin: ondermaatste controle in Nederland spekt Russische oorlogskas
Belangrijkste punten uit dit
artikel op een rij:
1
Russische kabeljauw Nederland blijft binnenkomen via koelschepen onder Noorse vlag
2
De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit controleert amper op illegale vangst
3
Het grootste Russische visserijbedrijf dat levert onderhoudt nauwe banden met het Kremlin
4
Nederland wil geen strengere sancties omdat die via andere EU-landen omzeild kunnen worden
De haven van Velsen is Europa’s belangrijkste handelspost voor Russische witvis. Maar tonnen vangst zijn illegaal en de Nederlandse controle is belabberd. Nederland ondergraaft daarmee Europees beleid en spekt Poetins oorlogskas.
Aan de kade van de Frigo Terminal in havenplaats Velsen ligt een Noorse reefer, een gigantisch vrachtschip voor diepgevroren producten waarvan de laadruimte tot wel twintig graden kan bevriezen. Mannen in oranje hesjes rijden heen en weer op heftrucks om pallets met opgestapelde dozen kabeljauw en schelvis uit de Barentszzee uit te laden. Vanaf de kade wordt de lading tijdelijk opgeslagen in een van de vrieshuizen.
Aan de achterzijde rijdt een heftruck, piepend in z’n achteruit, de pallets vis weer naar buiten. Daar staat een rij vrachtwagens opgesteld om hun laadruimte vol te stapelen met dozen. Een van de chauffeurs, gekleed in reflecterende jas en spijkerbroek, het haar met gel achterovergekamd, is net klaar met het laden van zijn truck. ‘Je ziet hier de gekste vrachtwagens, uit alle hoeken van Europa’, zegt hij. ‘Ik kijk hier altijd mijn ogen uit.’
De zeehaven van IJmuiden, waar de terminal in Velsen-Noord deel van uitmaakt, heeft zich in het afgelopen decennium ontwikkeld tot hotspot voor de Europese vishandel. Al jaren zet de haven, een publiek-private onderneming waarvan de (visserij)bedrijven in de haven de grootste aandeelhouders zijn, zich in voor de ontwikkeling van deze ‘logistieke draaischijf voor vis’. De private ambitie van het havenbedrijf om Europees kampioen vishandel te zijn, brengt een publieke verantwoordelijkheid met zich mee om te controleren dat er geen illegale vangsten aan land worden gebracht.
Uit onderzoek van collectief Spit naar de handel in Russische kabeljauw blijkt echter dat die controles jarenlang ondermaats waren. Dat is extra problematisch omdat Russische visserijbedrijven die hun vangsten in Nederlandse havens aan wal zetten, in het verleden betrapt werden op gewiekste visserijfraude. ‘Als ze illegaal vissen, zullen Nederlandse inspecties dat niet aan het licht brengen’, reageren Noorse inspecteurs.
Daarnaast heeft Norebo, het grootste Russische visserijbedrijf dat nu actief is in de haven van IJmuiden, nauwe banden met de Russische overheid. Zo spekt Nederland indirect de Russische oorlogskas. ‘We staan rechtstreeks tegenover het Kremlin.’
Beeld: Adobe Stock
Russische militairen bij een parade in Sint-Petersburg
Verlaten fjord
Rusland is de belangrijkste leverancier van witvis voor de Europese markt. Kabeljauw en schelvis komen grotendeels via Nederland Europa binnen. In 2023 ging het om 98 miljoen kilo, zo is op te maken uit cijfers van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Vrijwel wekelijks kwamen Russische koelschepen volgepakt met vis de Nederlandse havens binnen.
Totdat in mei dit jaar het koelschip Belomorje, dat onderweg was van Moermansk naar de Groninger Eemshaven, plots niet meer welkom was. Het schip, dat vaart in opdracht van Norebo, verlegde de koers richting Velsen, maar ook daar verboden de autoriteiten de schipper om de haven binnen te varen. Eerder die maand toonde Pointer (KRO-NCRV) aan dat het Russische koelschip zich mogelijk schuldig maakte aan spionage in de strategisch belangrijke Eemshaven. Toenmalig minister Mark Harbers van Infrastructuur en Waterstaat besloot daarop Russische koelschepen te weren. Op het moment dat Harbers zijn besluit bekendmaakte, draaide de Belomorje zijn steven naar het noorden en voer naar Spitsbergen.
Daar kwam het schip een week later in een verlaten fjord tussen besneeuwde bergtoppen tot stilstand. Op Marinetraffic, een website die scheepsbewegingen in kaart brengt, is te zien hoe de Belomorje er een paar dagen ronddobberde tot het Noorse schip Silver Copenhagen de baai binnenkwam om de lading over te hevelen. De Belomorje voer terug naar thuishaven Moermansk. De Silver Copenhagen, dankzij de Noorse vlag wel welkom in Nederland, zette met een laadruim vol diepgevroren Russische vis alsnog koers naar Velsen.
Het is bijna wekelijkse kost: Russische vissersschepen laden in een afgelegen fjord bij Spitsbergen, volgens de Noorse publieke omroep een schimmige, ‘verborgen Russische haven’, hun vangst op een koelschip dat naar Moermansk vaart. Een Noorse reefer brengt vervolgens de vis van deze Russische haven naar Velsen.
Nederland tackelde het gevaar van spionage, maar de handel gaat gewoon door. In tegenstelling tot de Verenigde Staten, die vis uit Rusland sinds de invasie in Oekraïne weren, zijn visserijproducten binnen de Europese sancties, op kaviaar en schelpdieren na, grotendeels vrijgesteld. Dat maakt de visserij een belangrijke geldmachine voor Rusland. Na olie en graan is vis de derde grootste inkomstenbron uit buitenlandse handel. De visexport bracht Rusland in 2021 zeven miljard dollar op. Maar liefst twintig procent daarvan, anderhalf miljard dollar, verdiende Rusland via de export van vis naar Nederland. Sinds het instellen van de sancties in 2022 groeide de export van visproducten naar de Europese Unie met negentien procent, zo meldt de branchevereniging voor Russische industriële visserij.
En dat zijn alleen de officiële cijfers.
Gatenkaas
Het gevaar bestaat dat daar nog miljoenen kilo’s illegaal gevangen vis bijkomen. In 2006 deden de Noorse visserij-inspecteurs Tor Glistrup en Björnar Myrseth onderzoek in Nederlandse havens. Van harte ging dat niet. ‘Ik ben zo ongeveer de haven van Eemshaven uitgegooid’, zegt Glistrup, die inmiddels met pensioen is, via een videoverbinding. In het eerste decennium van deze eeuw kwamen hij en zijn collega’s een enorme fraude op het spoor. ‘We ontdekten hoe Russische vissersschepen dubbele sets documenten gebruikten. Zo konden ze illegale vis, waarvoor ze geen vangstrechten hadden, witwassen.’ Zulke vangstrechten, of quota, worden jaarlijks verdeeld en moeten overbevissing tegengaan. De Noorse inspecteurs concludeerden dat de Russische vloot tussen 2002 en 2008 zeker honderd miljoen kilo illegaal gevangen kabeljauw verhandelde, met een waarde van honderden miljoenen euro’s. Die handel liep grotendeels via Nederland.
Hoe geraffineerd de Russen in die jaren fraudeerden, is te zien in een video uit 2008 die Glistrup toestuurt. Een inspecteur van de AID, de voorloper van de NVWA, snijdt een kartonnen doos open waarin volgens het label schelvis zit. Maar als de man de doos eraf pelt, komt er, zoals bij een matroesjka, een tweede doos tevoorschijn, met het veel duurdere ‘kabeljauw’ op het etiket. Kabeljauw verpakken als schelvis is een truc om meer kabeljauw te vangen dan toegestaan.Het Noorse onderzoek leverde 53 goed gedocumenteerde zaken op die naar de rechtbank in Rusland werden gestuurd. Maar in Moskou werd er vrijwel geen ruchtbaarheid aan gegeven en verdween de helft van de dossiers in een la. In Nederland, waar de meeste vis werd aangeland, bleven juridische consequenties volledig uit. Wel kwam er strenger toezicht, zegt Glistrup. Rusland verving corrupte functionarissen en Russische reefers moesten voortaan een stop in Moermansk maken, waar de autoriteiten konden controleren. Vis die in Nederland aan land kwam, zou vanaf 2007 via zogeheten port state control aan extra inspecties in Nederlandse havens worden onderworpen. ‘We hadden het idee dat de problemen van illegale visserij daarmee waren opgelost.’
Op papier heeft de EU een bijna waterdicht systeem om illegale vangsten te weren. Zo moet elk schip dat vis komt lossen vangstcertificaten aanleveren, waarmee landen garanderen dat die vis legaal, binnen het geldende quotum is gevangen. Het probleem daarmee is de afhankelijkheid van andere landen, zegt Vanya Vulperhorst van Oceana, een non-profitorganisatie die strijdt voor het behoud van de oceanen. ‘Nederland ontvangt documenten van Rusland, waarvan Rusland zegt: deze vis is legaal, die kun je met een gerust hart binnenlaten. Het is dan aan Nederland hoe veel moeite je doet om te achterhalen of dat ook echt klopt.’
In mei 2019 kwam echter een delegatie van de Europese visserij-inspectie op werkbezoek in Velsen. De conclusies in het rapport dat daaruit voortkwam, zijn niet mals: de vangsten worden niet gewogen, terwijl de NVWA wettelijk verplicht is erop toe te zien dat dit wel gebeurt. De straffen die Nederland oplegt áls er een keer een overtreding wordt geconstateerd, zijn nauwelijks serieus te nemen. Een reefer die in 2017 vis aan land bracht zonder de juiste vangstcertificaten kreeg een boete van vijfduizend euro. ‘Dat is minder dan de prijs van één pallet vis, terwijl een reefer duizenden pallets vervoert’, schrijven de Europese controleurs. Ook haalt Nederland het minimale aantal controles niet, zo staat er in het rapport. De Europese Commissie begon een officiële procedure tegen Nederland vanwege het niet naleven van de controleregels. Die zaak loopt nog. Intussen beloofde de NVWA beterschap.
Maar volgens de ngo Environmental Justice Foundation (EJF), die gegevens opvroeg in Brussel, zijn de Nederlandse inspecties nog steeds ondermaats. De enige twee EU-lidstaten waar Russische vis wordt aangeland, zijn Spanje (4 à 8 schepen per jaar tussen 2021 en 2023) en Nederland (tussen de 30 en 43 schepen). Maar waar Spanje alle aanlandingen inspecteerde, checkte Nederland maar twee van de tientallen Russische reefers die in 2022 en 2023 Nederlandse havens aandeden. De NVWA zegt daarmee aan de eis te voldoen dat minstens 7,5 procent van de aanlandingen uit alle niet-EU-landen fysiek wordt geïnspecteerd. Maar voor alleen de schepen uit Rusland haalt ze dat niet, benadrukt Amélie Giardini van ejf. ‘Het is gewoonweg onaanvaardbaar dat de “vishub van Europa” niet eens het absolute minimum doet aan controles. Zeker omdat Nederland binnen de EU de belangrijkste toegangspoort is voor Russische vis. Zo maakt Nederland een gatenkaas van het Europese beleid om de markt vrij te houden van illegaal gevangen vis.’
Beeld: Adobe Stock
De haven van Velsen waar nog steeds Russische vis binnenkomt
Overbevissing
Ook de recente inspectieformulieren duiden niet op verbeteringen. Na een Woo-verzoek ontvingen we bijna duizend pagina’s aan papierwerk betreffende alle controles van Russische koelschepen tussen 2018 en 2023. Ook bestudeerden we, in samenwerking met datajournalisten van Data Desk, de douanegegevens van naar Nederland geëxporteerde Russische witvis. Daaruit rijst het beeld dat aangelande vis nog steeds niet wordt gewogen. Op de inspectieformulieren staat namelijk steevast exact hetzelfde ‘gewogen gewicht’ dat de Russische bedrijven twee weken eerder al opgaven in de exportpapieren. Op 150 van de 167 inspectieformulieren noteerde de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ‘0,0 %’ verschil tussen de weegresultaten van de vis aan boord en de door vissers gemelde vangsten. En dat terwijl het om ladingen van miljoenen kilo’s gaat. Tor Glistrup, de gepensioneerde Noorse inspecteur, schrikt van die bevindingen. ‘Het lijkt erop dat de NVWA deze getallen blind heeft overgeschreven en geen echte controles uitvoert.’
In reactie geeft de NVWA aan dat het wegen gebeurt door de visserijbedrijven zelf en dat de NVWA toezicht houdt. Dat er op inspectieverslagen veelal precies 0,0 procent verschil zit tussen weegresultaat en de vangst die de visserijbedrijven zelf opgeeft, heeft volgens de NVWA te maken met haar eigen werkwijze: als een schip minder vis aan boord heeft dan opgegeven in de vangstdocumenten, dan noteren de inspecteurs een verschil van nul, omdat er dan geen risico is op illegale vangsten. Volgens een bron binnen de Europese visserij-inspectiedienst, die niet bij naam genoemd wil worden, creëert de NVWA daarmee onduidelijkheid. ‘Nederland is verplicht om te controleren dat vangstgegevens correct zijn. Door op inspectieformulieren nul procent verschil op te schrijven, terwijl die verschillen er wel zijn, voldoe je niet aan die Europese regels.’
Glistrups oog valt op een ander euvel. Vanaf 2022 schrijven inspecteurs het in de exportdata vermelde productgewicht van bewerkte vis, zoals gefileerde kabeljauw, over in een vakje op het formulier dat is bedoeld voor ‘levend gewicht’. Dat is het hogere gewicht van de hele levende vis voordat er bijvoorbeeld filets van zijn gemaakt en de kop en staart eraf zijn gesneden. Dat hogere getal wordt gebruikt om quota af te boeken. Dat kan ertoe leiden dat Rusland honderd kilo van het kabeljauwquotum afboekt van een bedrijf, terwijl er om die kabeljauwfilet te produceren ruim drie keer zo veel gewicht aan vis nodig is, en er eigenlijk driehonderd kilo van het quotum afgeboekt had moeten worden. ‘Rommelen met die omrekengewichten is een heel lucratieve vorm van fraude’, zegt Glistrup.
De NVWA geeft in reactie aan niet te weten hoe dit mogelijk is. ‘Wij kunnen enkel spreken voor de werkprocessen die door de NVWA gehanteerd worden.’ Of de Russische autoriteiten het juiste quotum afboeken, is ook niet te controleren.
Glistrup verwacht dat de bevindingen in Noorwegen tot grote onrust zullen leiden. ‘We dachten dat we de illegale visserij onder controle hadden, en dat we konden vertrouwen op port state control, het aangescherpte controlesysteem. Dat blijkt niet zo te zijn.’
De laatste jaren loopt de kabeljauwstand in de Barentszzee schrikbarend hard terug. Begin deze maand werd bekend dat de quota voor kabeljauw volgend jaar met nog eens 25 procent verlaagd worden, omdat er nauwelijks nog vis is. ‘Het is een drama dat zich voor onze ogen voltrekt. We gaan hard richting de cruciale ondergrens waarna het visbestand zich niet meer kan herstellen.’‘Illegale visserij wordt in Noorwegen nauwelijks genoemd als mogelijke oorzaak van de plotse instorting van de visbestanden’, zegt Glistrup. ‘De situatie is niet te vergelijken met twintig jaar geleden. We hebben niet meer te maken met individuele visserijbedrijven, maar met het Kremlin, een buurman met een oorlogseconomie. Je kunt je afvragen of die heel erg bezig is met de visbestanden in de Barentszzee.’
Ook onze bron binnen de Europese visserij-inspectie bevestigt dat de Nederlandse inspecties niet werken. ‘Dit wijst erop dat Nederland een draaischijf is voor illegale visserij-activiteiten. De winst die daarmee gemaakt wordt, kan inderdaad ook gebruikt worden om de oorlog in Oekraïne te financieren.’ Een oud-nvwa-inspecteur appt ons: ‘Het zou me niet verbazen als er nog steeds illegale vis wordt aangeland in Velsen. Het probleem bij de NVWA is personeelsgebrek. Goede inspecties zijn heel arbeidsintensief.’
Aan de Velserkade, een paar deuren naast de Frigo Terminal, houdt Norebo Netherlands B.V. kantoor. Norebo is met afstand de grootste exporteur van Russische vis naar Nederland. Van alle zendingen is bijna de helft afkomstig van een van Norebo’s veertig vissersschepen. Het is ook het bedrijf dat onder de oude naam Ocean Trawlers door de Noorse inspecteurs in verband werd gebracht met het opkopen van illegaal gevangen vis. Al werd het bedrijf daarvoor nooit veroordeeld.
De groei van Norebo kwam de laatste jaren in een stroomversnelling door het agressief opkopen van andere visserijbedrijven, waardoor ze steeds meer quota wisten te bemachtigen. Het bedrijf kreeg ook hulp van bovenaf. Eind 2022 kondigde het Kremlin een plotselinge herdistributie van quota af. Norebo kreeg het grootste deel van de quota toegewezen, naar verluidt dankzij een effectieve lobby bij het Kremlin. Norebo bouwt momenteel tien extra trawlers, vier daarvan zijn bestemd voor de Barentszzee.
De warme band met de Russische overheid wordt nog duidelijker in de eindeloze reeks leningen die de staatsbank Sberbank aan het bedrijf verstrekte, zo toont een Russische groep onderzoeksjournalisten van Dossier Centre. Het zijn de leningen van deze door het Kremlin gecontroleerde bank die de financiële bodem legden voor de groei van Norebo. Het bedrijf schrijft in een reactie dat het geen banden heeft met het Kremlin en dat hun handelsactiviteiten in de Europese Unie veelvuldig gecontroleerd worden en volledig in overeenstemming zijn met de Europese wetten en regelgeving. ‘Norebo houdt zich liever bezig met het bestrijden van wereldwijde voedselnood, het bevorderen van duurzame visserij en het ondersteunen van lokale gemeenschappen met sportactiviteiten en gezondheidsinitiatieven.’
Noorse visserij-inspecteurs maken zich intussen grote zorgen over de groei van de Russische visvangst. ‘We zien dat Rusland steeds actiever is in het Russische deel van de Barentszzee’, zegt Glistrup. ‘Dat is een probleem, omdat daar vooral jonge kabeljauw zit. Als je die jonge vissen vangt voor ze zich hebben kunnen voortplanten, kan de visstand niet herstellen. Het lijkt erop dat de overbevissing gewoon doorgaat.’ Hij maakt er de kanttekening bij dat Rusland niet de enige schuldige is. ‘Het hele management van de kabeljauwvisserij is niet op orde. Ook in Noorwegen en de EU niet.’
Het roept de vraag op wat Nederland met deze handelsstroom moet. Voor Karel Burger Dirven, honorair consul van Oekraïne, is dat helder. ‘Het kan natuurlijk niet dat wij met de import van Russische witvis de oorlogskas van Rusland spekken. Dat gaat niet om een klein bedrag, maar om heel veel geld. Daar moet nu op geacteerd worden.’ Nederland hoeft volgens Burger Dirven niet te wachten op Europa. ‘Ieder land kan bovenwettelijke sancties opleggen, zwaarder dan de EU doet. Geen andere haven in Europa als Velsen is zo geschikt voor de doorvoer van Russische vis. Door deze toegangspoort af te sluiten, breng je een grote slag toe aan deze handelsroute.’
Advocaat Heleen over de Linden, expert op het gebied van sancties, voelt daar wel voor. Het probleem is dat Europa nog te afhankelijk is van Russische witvis. Een tussenoplossing ziet ze in een soort quotum. ‘Een maximum opleggen op de hoeveelheid vis die we nog uit Rusland importeren, en dat steeds verder verlagen. Dan hebben ondernemers tijd om een alternatieve handelsstroom te zoeken.’
‘Nederland is in principe geen voorstander van nationale sancties, omdat deze de gemeenschappelijke markt ondergraven’, schrijven de ministeries van Buitenlandse Zaken en van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur in een gezamenlijke reactie. ‘Nationale sancties zullen naar verwachting leiden tot verschuiving van handelsstromen naar andere EU-landen en kunnen dus gemakkelijk worden omzeild.’ Het sanctioneren van voedsel ligt extra gevoelig, vanwege ‘voedselzekerheid in landen buiten de Europese Unie’.
Met medewerking van Alesya Marohovskaya en Datadesk.eco.
Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt met subsidie van Journalism Fund Europe en verscheen eerder bij De Groene Amsterdammer.
Steun ons!
Om meer onderzoeksjournalistiek mogelijk te maken,
kun je ons steunen door een bedrag te doneren.